Gedachteloos swipe je over Instagram. Lijsttrekkers kibbelen, de aarde staat in brand en c*caïne moet legaal worden. C*caïne. Wat is er mis met cocaïne? Met het spul een hele hoop natuurlijk, maar met het woord?

Het bericht is geplaatst door Cestmocro, een onafhankelijk nieuwskanaal met een miljoen volgers. Het account richt zich vooral op gewelddadig nieuws. ‘Nieuws’ mag je overigens met een korrel zout nemen: Cestmocro verspreid ook ongeverifieerd (nep)nieuws.

Enfin, met het woord ‘cocaïne’ is niets mis. Het is geen vloek, verwensing of scheldwoord. Toch wordt het woord door Cestmocro gecensureerd*. Daar zijn drie mogelijke verklaringen voor:

1. Community Guidelines

2. Als trigger warning

3. Als marketingstrategie

Censuur als marketingtruc

*Met censuur wordt in dit stuk verwezen naar het gedeeltelijk afschermen van een woord door letters te vervangen door een asterisk, ook wel ‘het sterretje’ genoemd.

Essay · 7 min lezen · 01/2024

1. Censuur vanwege de Community Guidelines and Policies

Censuur in de media is natuurlijk niets nieuws. Sinds jaar en dag zijn er richtlijnen voor wat wel en niet oké is. Voor het internet al op de tv, voor de radio al in de krant. Niet vanuit de overheid, maar vanuit een omroep. In het verleden werd ongepaste taal gewoon vermeden of was het überhaupt niet relevant; we zouden gek opkijken als ze bij de KRO staan te vloeken en te tieren. Online werkt dat anders, omdat contentmakers eigen baas zijn en zelf het script bepalen.

Verantwoording afleggen

Het zou goed kunnen dat het contentbeleid de censuur van bepaalde woorden rechtvaardigt. Opmerkelijk is dat andere nieuwskanalen dezelfde woorden niet censureren, maar dat zegt niet alles. Cestmocro legt geen journalistieke verantwoording af en de beheerder blijft anoniem, dat maakt het account een soort influencer zonder gezicht. De gewelddadige content prikkelt het algoritme, waardoor het vaker langskomt en sneller handhaaft. Toch is deze uitleg niet geheel overtuigend. Algoritmes worden steeds slimmer, het zou naïef zijn om te denken dat c*caïne geen gecodeerd belletje doet rinkelen.

Contentbeleid

Platformen zoals Instagram, TikTok en YouTube hebben daarom een contentbeleid voor contentmakers. Je mag bijvoorbeeld geen haatdragende boodschappen verspreiden of oproepen tot geweld. Ook seksueel getinte content is uit den boze.

Dat beleid wordt vooral door algoritmes gehandhaafd. Bij overtreding kan het platform de content offline halen of 'demonetizen', wat inhoudt dat je er geen geld meer aan verdient. In het ergste geval wordt een account tijdelijk geblokkeerd of permanent verwijderd. Zelfs Donald Trump werd in 2021 verbannen van Twitter, waarna hij in 2023 een account aanmaakte op X.

2. Censuur als trigger warning

Cestmocro kiest er vaak voor om het beestje bij de naam te noemen. In plaats van ‘gedood’ staat er ‘vermoord’ of ‘doodgeschoten’. In plaats van ‘seksueel geweld’ staat er ‘verkracht’. Mogelijk wordt de censuur daarom ingezet als waarschuwing voor gevoelige onderwerpen.

Maar nee, deze theorie houdt geen stand. Je ziet meteen dat de censuur inconsistent wordt toegepast: soms wel, soms niet. Ook de commentsectie is wat dat betreft niet voor de teerhartigen. Het account lijkt zich daar niet mee te bemoeien en vraagt volgers niet om respectvol te blijven, zoals andere contentmakers soms wel doen.

Het is menselijk om te willen zien wat er gebeurt, te willen weten wat er wordt gezegd. Met andere woorden: censuur maakt nieuwsgierig. Of het nu gaat om afzetlint, een vervaagde video of de ‘bleep’ in een interview. Censuur toepassen om aandacht te creëren, is daarom geen gek idee. Dat die combinatie immoreel gedrag uitlokt, is dat ook niet. Er zijn genoeg contentmakers die de grenzen opzoeken of regelrecht overschrijden. Cestmocro zou daarnaast verbleken. Toch doet zo’n sterretje meer dan je misschien zou denken.

Associaties

Sinds het digitale tijdperk herkennen we de asterisk vooral van afgeschermde wachtwoorden. Daarvoor werd het leesteken al gebruikt om scheldwoorden af te schermen in bijvoorbeeld games, stripboeken en ondertitelingen. Zie het als een visuele ‘bleep’.

We weten dus dat een afgeschermd woord niet netjes is en ‘niet voor jouw ogen’. Bovendien schelden we om sterke gevoelens te uiten. Censuur signaleert dus niet alleen ongepaste taal, maar ook emotie. Die associaties kunnen onbewust een versterkte reactie uitlokken. Als we die reactie online delen in de vorm van een like of comment, dan wordt Cestmocro daarvoor beloond. Kort samengevat is de trigger warning tegelijk ook de trigger zelf.

Het was lange tijd gebruikelijk om de eerste en laatste letter van het woord te behouden, zoals in F**k. Pas in de 21e eeuw werd het de norm om alleen de eerste klinker te verbergen, zoals in c*caïne.

Nodeloze censuur is problematisch

Journalisten verwoorden, controleren en analyseren de wereld om ons heen. In eerste instantie beantwoordt verslaglegging de vragen wie, wat, waar, wanneer en waarom. Dicht bij huis of ver van je bed. Om daarop te kunnen vertrouwen heeft het journalistieke vak een beroepsethiek.

‘Zo worden journalisten geacht waarheidsgetrouw, controleerbaar en zo volledig mogelijk te berichten. Eenzijdige en tendentieuze berichtgeving moet te allen tijde worden vermeden. (…) Als in een publicatie een ernstige beschuldiging wordt geuit, moet er wederhoor worden toegepast. Dit zijn slechts enkele voorbeelden.’ Aldus de Nederlandse Vereniging van Journalisten.

Berichtgeving

Ik hoor je denken: Cestmocro is toch geen journalistiek? Het is gewoon een account dat nieuws deelt. En dat klopt, maar daardoor doet Cestmocro wel aan berichtgeving. Hiervoor schrijven ze zelf de headings en zoeken zelf het beeldmateriaal. Het bericht beïnvloedt de boodschap, ook een * draagt daaraan bij. Mensen die vinden dat de overheid te veel invloed heeft, dat bedrijven te machtig zijn of de media te eenzijdig, kunnen zich door die censuur gevalideerd voelen. Het lijkt alsof we minder mogen zeggen, dan we werkelijk mogen.

Grensverleggend preuts

Dat online ontwikkelingen ook offline invloed hebben, is algemeen bekend. Het preutser worden van Nederland is een terugkerend onderwerp in de media. Topless zonnen of douchen in de sportschool is niet meer van deze tijd. Het is makkelijk om Amerika daarvan de schuld te geven, de overzeese invloed klotst hier tegen de plinten. Maar dat we preutser zijn dan 50 jaar geleden is niet vreemd.

Elke generatie beweegt een beetje weg van de generatie ervoor. In 1967 verscheen Phil Bloom als eerste naakte vrouw op de Nederlandse televisie, ze zat op een stoel en las in de Trouw. In 2018 noemde 1 op de 5 mensen tussen de 16 en 35 jaar oud het ongemakkelijk als een vrouw publiekelijk borstvoeding geeft. Nu Gen Z volwassen wordt, verandert de tijdgeest opnieuw. Linksom of rechtsom.

Vrijheid van meningsuiting

Het recht op vrijheid van meningsuiting werd overigens in 1848 al vastgelegd in de Nederlandse Grondwet. Het College voor de Rechten van de Mens zegt daarover: ‘De overheid mag in beginsel niet censureren, dat wil zeggen: van tevoren controleren wat iemand wel en niet mag zeggen. (...) De vrijheid van meningsuiting geldt ook online.’

Het contentbeleid van onder andere Instagram is strikter dan de Nederlandse Grondwet. Dat komt mede doordat minderjarigen gebruikmaken van de platformen, de minimumleeftijd voor Instagram en TikTok is 13 jaar. Daarnaast staat de VS, waar deze bedrijven gevestigd zijn, bekend als conservatiever dan Europa.

In conclusie

De verklaring voor het lukraak strooien met sterretjes is niet eenvoudig. Enerzijds hebben we te maken met internationaal contentbeleid, anderzijds genereert censuur aandacht. Het manipuleren van emoties is nu eenmaal lucratief. Anonieme contentmakers zoals Cestmocro leggen geen verantwoording af, maar versmelten wel nieuws met marketing tot een grote grijze brij.

Naast nepnieuws en deepfakes kunnen we ons afvragen welke invloed deze censuur op ons nieuws heeft. Worden we beperkt in onze vrijheden, of worden we voor de gek gehouden? En welke offline gevolgen heeft deze online ontwikkeling?

Om op een hoopvolle noot te eindigen: elk nadeel heb zijn voordeel. Met een beetje geluk kunnen we ’seggs’ straks in het woordenboek zetten als synoniem voor seks. Een ei hoort erbij! Misschien bewegen we daarna weer een stukje die andere kant op.